zakon

to potoczna nazwa na oznaczenie różnych instytucji kościelnych, których członkowie dążą do świętości poprzez praktykowanie w szczególny sposób rad ewangelicznych: czystości (por. celibat), ubóstwa, i posłuszeństwa.

Ślubowanie i praktyka rad ewangelicznych jest wyrazem doskonałej miłości Boga oraz całkowitego poświęcenia się Jego służbie, a zarazem służbie bliźnim i całemu Kościołowi. Życie zakonne ujawnia w szczególny sposób wyniesienie Królestwa Bożego ponad wszystko, co ziemskie (…); ukazuje też ludziom przeogromną wielkość potęgi Chrystusa królującego i nieograniczoną moc Ducha Świętego (Kodeks Kanoniczny).

Prawo kościelne stosuje dwa terminy: instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego. Te pierwsze dzielą się na instytuty zakonne i instytuty świeckie.

Pierwsza faza rozwoju życia zakonnego to III-XII w. – okres narodzenia się monastycyzmu oraz ekspansji zakonów mniszych. Oderwanie się od świata, asceza i kontemplacja wywodziły się z tradycji judaistycznej, a nie – jak się powszechnie uważa – z neoplatonizmu, przestawiającego materię duchowi i postulującego wyzwolenie się człowieka z ciała.

Klasztory były od starożytności ogniskami życia umysłowego i duchowego w Kościele. Wypracowały nowy typ kultury i teologii, w której podstawową wartością była kontemplacja. Od początku monastycyzm rozwijał się w dwóch formach: anachoreckiej – życie samotne w odosobnieniu (ojcowie pustyni) i cenobitalnej – życie we wspólnocie.

We wschodnim chrześcijaństwie wyodrębniły się dwa zasadnicze typy monasterów. Jeden wywodzi się od egipskich eremitów (ojców pustyni). Z upływem lat grupy mnichów żyjących samotnie przekształciły się tzw. ławry (ros. ławra klasztor), czyli zespoły klasztorów pustelniczych. Drugi typ wywodzi się z reform św. Bazylego (zm. 379 r.), który nad życie eremickie przedkładał wspólnotowe i związał monastycyzm z życiem diecezjalnym. Z tej tradycji wywodzą się klasztory bazylianów, które do dziś odgrywają wielką rolę w życiu Kościoła prawosławnego i greckokatolickiego.

Początki monastycyzmu zachodniego wiążą się z działalnością św. Benedykta z Nursji (zm. ok. 547 r.). Napisana przez niego reguła zakonna (por. benedyktyni) upowszechniła się w Kościele zachodnim i była wzorem dla wielu kolejnych. Wiele zakonów powstało w XI w., w czasach reformy gregoriańskiej, m.in. kameduli i cystersi. Gregoriańskie formacje zakonne nawiązywały do tradycji starożytnych i odznaczały się widoczną od dziś surowością życia, charakterystyczną dla pierwotnego monastycyzmu chrześcijańskiego.

Kolejny ważny etap to XII w., kiedy powstały zakony żebracze (mendykanci). Szczególnie wielką rolę odegrali w Kościele franciszkanie i dominikanie. Nawiązywali oni do tradycji monastycznej, ale jednocześnie podkreślali konieczność głoszenia słowa Bożego, popartego przykładem własnego życia. Nie rezygnując z kontemplacji i pracy intelektualnej, przyczynili się wydatnie poprzez działalność kaznodziejską do podniesienia ogólnego poziomu życia religijnego chrześcijańskiej społeczności końca średniowiecza.

Reforma trydencka szła w parze z odrodzeniem niektórych formacji zakonnych (np. karmelitów, kapucynów, jak również z powstaniem i wielkim rozwojem nowych zakonów (jezuici, pijarzy, misjonarze). Szczególnie jezuici zasłużyli się w dziedzinie nauczania, duszpasterstwa i apostolstwa. Wspólną cechą zakonów potrydenckich było to, że podejmowały się one ściśle określonych zadań, przy czym nowe wspólnoty męskie były w większym stopniu niż dawniejsze zgromadzeniami kapłańskimi. Obostrzenia przepisów dotyczących życia klauzurowego sprawiły, że potrydenckie wspólnoty przybierały instytucjonalne formy stowarzyszeń życia apostolskiego, a nie zakonów.

W XVIII w. zaznaczył się w Europie głęboki kryzys życia zakonnego. Zniesiono zakon jezuitów, wiele ucierpiały także zgromadzenia kontemplacyjne. W pierwszych dziesięcioleciach XIX w. miały miejsce wielkie kasaty zakonne. Największe rozmiary przybrały one na ziemiach polskich: przed rozbiorami było w Polsce blisko 16 tys. zakonnic i zakonników, a w 1864 r. tylko 3270. Od połowy XIX w. nastąpiła jednak ekspansja życia zakonnego, a szczególnie liczebny zakonów żeńskich i powstawanie nowych formacji, takich jak zgromadzenia bezhabitowe.

Wiek XX to liczebny wzrost członków zgromadzeń, podnoszenie się poziomu ich życia umysłowego (papieże Leon XIII i Pius X zachęcali zakony do otwierania międzynarodowych ośrodków kształcenia) oraz wzrost kontroli Stolicy Apostolskiej nad wspólnotami. Pojawiły się także nowe formy życia konsekrowanego, np. instytuty świeckie.

Zakony można podzielić na: kontemplacyjne (ich członkowie żyją w odosobnieniu i milczeniu, oddając się modlitwie i pokucie) oraz czynne (podejmujące działalność apostolską i dobroczynną).

Włączenie w życie zakonne następuje w kilku etapach, co pozwala kandydatowi zorientować się w słuszności obranej drogi, a przełożonym daje możliwość oceny przydatności aspiranta. Taki charakter mają postulat i nowicjat.

© 2005-2007 Katolicka Agencja Informacyjna. Wszelkie prawa zastrzeżone.